ગુરુ પરંપરા

શ્રી નારાયણ ભગવાન

શ્રીનારાયણ ભગવાન આ ગુરુપરંપરાના આદિ ગુરુ છે. તેઓ પરમ પુરુષોત્તમ નારાયણ, સર્વોચ્ચ સત્તા અને સમસ્ત સૃષ્ટિના મૂળ આધાર છે. શાસ્ત્રો અનુસાર, મોક્ષ અને ભક્તિનું જ્ઞાન સૌપ્રથમ તેમણે જ તેમનાં પત્ની શ્રી મહાલક્ષ્મીજીને પ્રદાન કર્યું હતું, અને આ રીતે જ્ઞાનનો પ્રવાહ શરૂ થયો હતો.
તેઓ દયાળુ અને કૃપાળુ હોવાથી, સંસારમાં ભટકતા જીવોને તારવા માટે સ્વયં આચાર્યનું સ્થાન ગ્રહણ કરે છે.

તેઓ વિશિષ્ટાદ્વૈત સિદ્ધાંતના મૂળ પ્રણેતા છે, જે જણાવે છે કે જીવ અને માયા ભલે તેમનાથી ભિન્ન હોય, પરંતુ તેઓ ભગવાનથી ક્યારેય અલગ થતા નથી, પરંતુ તેમના શરીર (શરીર-શરીરી ભાવ) સમાન છે. શ્રીનારાયણ ભગવાન આ દિવ્ય જ્ઞાનને સતત યુગોથી પ્રગટ કરતા રહ્યા છે, જેથી કરીને મુમુક્ષુ જીવોને તેમના સાચા સ્વરૂપનું ભાન થાય અને તેઓ **પરમપદ (વૈકુંઠ)**ને પ્રાપ્ત કરી શકે.

શ્રી મહાલક્ષ્મી

શ્રી મહાલક્ષ્મીજી દિવ્ય શક્તિ અને ભગવાન શ્રીનારાયણની શાશ્વત પત્ની છે. તેઓ દયા અને કરુણાની મૂર્તિ છે, અને આચાર્ય તરીકે તેમનું સ્થાન ભગવાન પછી તરત જ આવે છે. વૈષ્ણવ પરંપરામાં તેમને પુરુષકાર સ્વરૂપા (ભગવાન અને જીવ વચ્ચે મધ્યસ્થી કરનાર) માનવામાં આવે છે.

શ્રી મહાલક્ષ્મીજીએ શ્રીનારાયણ ભગવાન પાસેથી પ્રાપ્ત કરેલું દિવ્ય જ્ઞાન શ્રી વિષ્વક્સેનજીને પ્રદાન કર્યું. તેઓ જીવ અને ભગવાન વચ્ચે સેતુરૂપ બનીને, જીવોને ભગવાનની કૃપા પ્રાપ્ત કરાવવામાં મદદ કરે છે, અને આ રીતે આચાર્ય પરંપરાને ધરતી પર આગળ ધપાવવા માટેનું માધ્યમ બને છે.

શ્રી વિષ્વક્સેન

શ્રી વિષ્વક્સેનજી ભગવાન શ્રીનારાયણના સેનાપતિ અને વૈકુંઠના દ્વારપાળ છે. તેઓ નિત્યમુક્ત આત્માઓમાંથી એક છે, અને ભગવાનના તમામ આદેશોનું પાલન કરાવે છે.

તેમને શ્રી મહાલક્ષ્મીજી પાસેથી જ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું હતું. તેમને સેનાનાથ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, અને તેઓ સંપ્રદાયના વહીવટી અને આધ્યાત્મિક નિયંત્રણનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે. તેમણે આળ્વાર સંતોમાંના મુખ્ય એવા નમ્માળ્વારને આત્મજ્ઞાન અને ભક્તિનો ઉપદેશ આપ્યો, અને આ રીતે આચાર્ય જ્ઞાનનો પ્રવાહ દિવ્ય જગતમાંથી મનુષ્ય લોકમાં લાવ્યા.

મહર્ષિ વેદ વ્યાસ

જન્મ :વેદ વ્યાસનો જન્મ અષાઢ મહિનાની પૂનમના દિવસે થયો હતો, જે આજે ગુરુ પૂર્ણિમા તરીકે ઉજવાય છે.

માતા-પિતા : તેઓ ઋષિ પારાશર અને મત્સ્યકન્યા સત્યવતીના પુત્ર હતા.

નામ : તેમનો રંગ શ્યામ હોવાથી અને યમુના નદીના દ્વીપ (ટાપુ) પર જન્મ થયો હોવાથી તેમને કૃષ્ણ દ્વૈપાયન પણ કહેવામાં આવે છે. વેદોનું વિભાજન કરવાના કારણે તેમનું નામ વેદ વ્યાસ પડ્યું.

મુખ્ય યોગદાન અને ગ્રંથો:
વેદ વ્યાસને ભારતીય સાહિત્યના સૌથી મહાન ગ્રંથકારોમાંના એક ગણવામાં આવે છે. તેમનું કાર્ય વેદોથી માંડીને પુરાણો સુધી ફેલાયેલું છે.

વધુ વાંચો

મુખ્ય યોગદાન અને ગ્રંથો:

વેદ વ્યાસને ભારતીય સાહિત્યના સૌથી મહાન ગ્રંથકારોમાંના એક ગણવામાં આવે છે. તેમનું કાર્ય વેદોથી માંડીને પુરાણો સુધી ફેલાયેલું છે.

મહાભારત : તેમનું સૌથી મોટું અને પ્રસિદ્ધ કાર્ય મહાભારતની રચના છે, જે વિશ્વના સૌથી લાંબા મહાકાવ્યોમાંનું એક છે. આ ગ્રંથમાં યુદ્ધ ઉપરાંત ધર્મ, નૈતિકતા, અને દર્શનનું વિપુલ જ્ઞાન સમાયેલું છે, જેમાં શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા પણ સમાવિષ્ટ છે.

પુરાણો : તેમણે ૧૮ મહાપુરાણોની રચના કરી, જેમાં વિષ્ણુ પુરાણ, ભાગવત પુરાણ, અને માર્કંડેય પુરાણ જેવા મુખ્ય પુરાણોનો સમાવેશ થાય છે. આ પુરાણો ધાર્મિક કથાઓ અને ઉપદેશો દ્વારા સામાન્ય લોકોને આધ્યાત્મિક જ્ઞાન પૂરું પાડે છે.

વેદ વ્યાસ: શ્રીમદ્ રામાનુજાચાર્યના દૃષ્ટિકોણથી:

બ્રહ્મસૂત્રકાર : રામાનુજાચાર્ય માટે, વેદ વ્યાસ મુખ્યત્વે બ્રહ્મસૂત્રકાર છે, જેમણે વેદોના સારને સૂત્રરૂપમાં રજૂ કર્યો.

અવતાર : તેઓ વેદ વ્યાસને ભગવાન નારાયણના અવતાર તરીકે જુએ છે, જેમના દ્વારા જ્ઞાનનો પ્રસાર થયો.

ભક્તિ અને જ્ઞાન : રામાનુજાચાર્યના મતે, બ્રહ્મસૂત્રો માત્ર બ્રહ્મ વિશેના જ્ઞાનની વાત નથી કરતા, પરંતુ ભક્તિના માર્ગનું પણ સૂચન કરે છે. આ દ્રષ્ટિએ, વેદ વ્યાસ ભક્તિમાર્ગના પણ પ્રણેતા છે.

સર્વ વેદોનો સાર : રામાનુજાચાર્ય માને છે કે વેદ વ્યાસે વેદો, ઉપનિષદો, અને પુરાણોના જ્ઞાનને બ્રહ્મસૂત્રોમાં સમાવી લીધું છે, જેનાથી વેદાંતનો સાચો અર્થ સ્પષ્ટ થાય છે.

વધુ વાંચો

ટૂંકમાં : શ્રીમદ્ રામાનુજાચાર્યના મતે, વેદ વ્યાસ એ માત્ર એક ઋષિ નથી, પરંતુ સાક્ષાત્ ભગવાનના અવતાર છે, જેમણે બ્રહ્મસૂત્રોના માધ્યમથી વેદાંત દર્શનના સાચા સ્વરૂપને પ્રગટ કર્યું છે, જે વિશિષ્ટાદ્વૈત સિદ્ધાંતને અનુરૂપ છે.

⁠ શ્રી બોધાયન ઋષિ

બોધાયન ઋષિ : જીવન અને યોગદાન

જન્મ અને પરિચય : બોધાયન એક પ્રાચીન ભારતીય ગણિતશાસ્ત્રી અને વૈદિક ઋષિ હતા, જેમણે ઈ.સ.પૂર્વે ૮મી-૭મી સદીની આસપાસના સમયમાં જન્મ લીધો હતો. મિથિલા ક્ષેત્રની દંતકથા અનુસાર, તેમનો જન્મ બિહારના સીતામઢી જિલ્લાના બાંગોન ગામમાં થયો હતો અને તેમનું બાળપણનું નામ ઉપવર્ષ હતું. તેઓ ભારતીય ગણિત અને ભૂમિતિમાં તેમના યોગદાન માટે જાણીતા છે, મુખ્યત્વે તેમના બોધાયન સૂત્રોના લેખન દ્વારા.

વધુ વાંચો

મુખ્ય યોગદાન અને ગ્રંથો :

બોધાયને ૨૦૦ થી વધુ ગ્રંથોની રચના કરી હતી, જેમાં તેમના કેટલાક મુખ્ય કાર્યો નીચે મુજબ છે:

બોધાયન શુલ્બસૂત્ર : આ તેમના સૌથી પ્રખ્યાત કાર્યોમાંનું એક છે. તેમાં ઘણા ગાણિતિક સિદ્ધાંતોનો ઉલ્લેખ છે, જેમાં સૌથી પ્રમુખ છે:

પાયથાગોરસ પ્રમેય : બોધાયને પાયથાગોરસના જન્મ પહેલા જ આ પ્રમેયનું વર્ણન કર્યું હતું: “દીર્ઘચતુરાશ્રસ્યાક્ષ્ણયા રજ્જુઃ પાર્શ્વમાની તિર્યગ્માની ચ યત્ પૃથગ્ભૂતે કુરુતસ્તદુભયં કરોતિ”.
અર્થ: લંબચોરસના કર્ણ પર બનાવેલો ચોરસ, તેની ઊભી અને આડી બાજુઓ પરના ચોરસોના ક્ષેત્રફળના સરવાળા જેટલો હોય છે.

વર્ગમૂળ 2 નું મૂલ્ય : તેમણે વર્ગમૂળ 2 નું મૂલ્ય દશાંશના પાંચ સ્થાન સુધી ચોક્કસ આપ્યું હતું.

પાઈ (π) નું મૂલ્ય : બોધાયનને પાઈનું મૂલ્ય શોધનારા પ્રથમ ગણિતશાસ્ત્રીઓમાંના એક ગણવામાં આવે છે. તેમણે શુલ્બસૂત્રોમાં પાઈના મૂલ્યનો ઉલ્લેખ કર્યો છે.

અન્ય ગ્રંથો : તેમણે વેદવૃત્તિ, વેદાંત, રત્ન મંજુષા, ધર્મસૂત્ર અને ગૃહસૂત્ર જેવા અન્ય ગ્રંથો પણ લખ્યા છે.

વધુ વાંચો

બોધાયન વૃત્તિ અને શ્રીભાષ્ય :

શ્રીમદ્ રામાનુજાચાર્ય તેમના શ્રીભાષ્ય ગ્રંથમાં ઘણી જગ્યાએ બોધાયનનો ઉલ્લેખ કરે છે અને તેમને માન્યતા આપે છે. તેઓ શ્રીભાષ્યની શરૂઆતમાં જ કહે છે કે તેઓ બોધાયન વૃત્તિ પર આધારિત ભાષ્ય લખી રહ્યા છે. આનો અર્થ એ થાય કે રામાનુજાચાર્ય માટે, બોધાયનનો સિદ્ધાંત તેમના પોતાના વિશિષ્ટાદ્વૈત સિદ્ધાંતનો પાયો છે.

શ્રીભાષ્ય અને પૂર્વ આચાર્યો :

રામાનુજાચાર્ય માને છે કે શંકરાચાર્યે કેવલાદ્વૈત દર્શનની સ્થાપના કરી, પરંતુ વેદો અને બ્રહ્મસૂત્રોનો સાચો અર્થ વિશિષ્ટાદ્વૈત છે, જે બોધાયન જેવા પૂર્વ આચાર્યો દ્વારા રજૂ કરાયો હતો.

આત્મસાત કરેલો વારસો :

રામાનુજાચાર્ય માટે, બોધાયનનો સિદ્ધાંત એ તેમનો પોતાનો દાર્શનિક વારસો છે, જે તેઓ તેમના શ્રીભાષ્ય દ્વારા પુનર્જીવિત કરી રહ્યા હતા.

બોધાયન ઋષિનું મહત્ત્વ :

રામાનુજાચાર્યના સંદર્ભમાં, બોધાયન ઋષિનું મહત્ત્વ આ પ્રમાણે છે:

પૂર્વજ આચાર્ય : તેઓ વિશિષ્ટાદ્વૈત સંપ્રદાયના પૂર્વજ આચાર્ય છે.

બ્રહ્મસૂત્રના સાચા અર્થના પ્રણેતા : બોધાયને બ્રહ્મસૂત્રોની એવી રીતે વ્યાખ્યા કરી હતી કે તે ભક્તિ અને જીવ તથા બ્રહ્મના સંબંધ પર ભાર મૂકે છે.

શ્રીભાષ્યનો આધાર : ભલે બોધાયન વૃત્તિનો મૂળ ગ્રંથ આજે ઉપલબ્ધ નથી, પણ રામાનુજાચાર્યએ પોતાના શ્રીભાષ્યમાં તેનો મુખ્ય આધાર લીધો છે.

ટૂંકમાં :

શ્રીમદ્ રામાનુજાચાર્યના મતે, બોધાયન એ એક મહાન ઋષિ છે જેમણે બ્રહ્મસૂત્રનો સાચો અર્થ સ્પષ્ટ કર્યો અને વિશિષ્ટાદ્વૈત દર્શનનો પાયો નાખ્યો, જેના પર રામાનુજાચાર્યએ પોતાના શ્રીભાષ્યની ઇમારત ચણી.

श्री शठारीस्वामी ( श्री शठकोप स्वामी )

वैशाखे तु विशाखायां कुरुकापुरिकारिजम् ।
पाण्ड्यदेशे कलेरादौ शठारि सैन्यपं भजे ।।६।।

“जिन्होंने कलियुग के प्रारम्भ में, वैशाख मास के विशाखा नक्षत्र में, पाण्ड्य देश में स्थित कुरुकापुरी में, महात्मा कारी के पुत्ररूप में जन्म ग्रहण किया, मैं उन्हीं सेनापति विष्वकसेन के अवतार शठारि की अर्चना करता हूँ।”

श्री शठकोप स्वामी :

जिन्हें नम्माळवार के नाम से भी जाना जाता है, दक्षिण भारत के एक महान संत थे और श्री वैष्णव परंपरा के पहले आचार्य माने जाते हैं। उनका जन्म तमिलनाडु के तिरुनेलवेली जिले में ताम्रपर्णी नदी के तट पर स्थित तिरुक्कुरुकुर (आज के आलवार तिरुनगरी) नामक नगर में हुआ था।

વધુ વાંચો

विष्वकसेन : नारायण की द्वितीय मूर्ति हैं। ये वैष्णवी सेना के अधिनायक हैं। ये चन्द्र के समान शुभ्रकान्ति, चतुर्भुज तथा सर्व विघ्नों के विनाशक हैं। वैष्णवगण श्री गणपति तथा श्री कार्तिकेय के बदले विष्वकसेन की पूजा करते हैं। विष्वकसेन सर्वविघ्न विनाशक और नारायण के सेनानायक हैं।

जन्म कथा :

एक बार महात्मा कारी ने अपनी पत्नी के साथ पुत्र के हेतु नारायण मन्दिर में जाकर व्रत-उपवास आदि किया। इस पर सन्तुष्ट होकर भगवान विष्णु ने कहा कि वे स्वयं ही उनके पुत्ररूप में अवत्तीर्ण होंगे। उसी कथन के अनुसार शठरिपु का जन्म हुआ। शठरिपु, शठारि और शठकोपा एक ही अर्थ में प्रयुक्त होते हैं।

ये इतने प्रेमी तथा मधुर स्वभाव के थे कि जो भी उनके साथ वार्तालाप करता, उसे ही ये परम आत्मीय के समान लगते। वे सबके आत्मीय थे, अतः सभी उन्हें नम्मा-आलवार अर्थात् ‘हमारे आलवार’ कहा करते थे। “नम्मा” शब्द का अर्थ है — हमारे।

इनका एक अन्य नाम परांकुश है, क्योंकि ये सर्वजनवैरी मोहमातंग के लिए अंकुश-स्वरूप थे।

जीवन :

श्री शठकोप स्वामी के जन्म के बारे में एक प्रचलित कथा है कि जन्म के बाद दस दिनों तक उन्होंने न तो कुछ खाया और न ही कुछ पिया। उनके माता-पिता ने उन्हें मंदिर में भगवान विष्णु की मूर्ति के सामने छोड़ दिया, जिसके बाद वह स्वयं चलकर इमली के एक वृक्ष के पास गए और उसके तने में बने एक कोटर में 16 वर्ष तक बिना कुछ खाए-पिए रहे। इस दौरान वे केवल भगवान के ध्यान में लीन रहे।

उनके माता-पिता का नाम करिमारन और उदेय्या था। उनके शिष्य मधुर कवि, जो भगवान विष्णु के गरुड़ का अवतार माने जाते हैं, ने उनका अनुसरण किया और उनके भक्त बन गए।

વધુ વાંચો

रचनाएँ और शिक्षाएँ :

शठकोप स्वामी ने भगवान की भक्ति पर कई उत्कृष्ट रचनाएँ कीं। उन्होंने ‘तिरुवायमौली‘ ग्रंथ की रचना की, जिसमें भगवान राम की भक्ति का वर्णन है। यह ग्रंथ द्राविड़ वेद प्रबन्ध के नाम से भी जाना जाता है।

उनकी शिक्षाएँ मुख्य रूप से भगवान विष्णु के प्रति प्रेम और शरणागति पर केंद्रित हैं। वे इस बात पर जोर देते थे कि मोक्ष के लिए सदाचार्य (सच्चे गुरु) की कृपा और अनुग्रह प्राप्त करना अत्यंत दुर्लभ और महत्वपूर्ण है।

महत्त्व :

श्री शठकोप स्वामी को श्री वैष्णव धर्म के प्रचार-प्रसार में एक महत्वपूर्ण स्थान प्राप्त है। उन्हें आलवार संतों में सबसे महान माना जाता है और उन्हें सभी अन्य आलवारों का अवयव (अंश) माना जाता है।

श्री रामानुज स्वामीजी ने उनके दिव्य वचनों से प्रेरणा लेकर श्रीभाष्य की रचना की। इस प्रकार, शठकोप स्वामी की परंपरा में रामानुजाचार्य जैसे महान आचार्य भी हुए।

श्री नाथमुनि

ज्येष्ठेऽनुराधासम्भूतं वीरनारायणे पुरे ।
गजवक्त्रांशमाचार्य आद्यं नाथमुनिं भजे ।।१४।।

“मैं उन्हीं गुरुश्रेष्ठ आचार्य नाथमुनि की अर्चना करता हूँ, जो गजवदन के अंश से ज्येष्ठ मास के अनुराधा नक्षत्र में वीरनारायणपुर में विष्वक सेन के दरबारीरूप में जन्मे थे।”

रामानुजाचार्य की परम्परा में, श्री नाथमुनि का स्थान अत्यंत महत्वपूर्ण है। उन्हें ‘श्री वैष्णव संप्रदाय’ के पहले आचार्य के रूप में भी जाना जाता है। उनका जन्म 9वीं शताब्दी में तमिलनाडु के कट्टुमन्नारकोइल में हुआ था।

વધુ વાંચો

नाथमुनि का परिचय:
नाथमुनि को ‘दिव्य प्रबंधम्’ नामक प्राचीन तमिल भक्ति गीतों के संग्रह को पुनः जीवित करने का श्रेय दिया जाता है। ये गीत आलवार संतों द्वारा रचित थे, जो वैष्णव भक्ति के प्रमुख प्रचारक थे। नाथमुनि ने इन बिखरे हुए गीतों को एकत्र किया और उन्हें एक व्यवस्थित रूप दिया, जिससे वे आज भी श्री वैष्णवों के लिए अत्यंत महत्वपूर्ण हैं।

उन्होंने योग और भक्ति के सिद्धांतों को एकीकृत किया और यह सिखाया कि भगवान के प्रति प्रेम और समर्पण (भक्ति) ही मोक्ष का मार्ग है। उन्होंने अपनी शिक्षाओं को अपने शिष्यों तक पहुँचाया, जिससे यह परंपरा पीढ़ी-दर-पीढ़ी चलती रही।

रामानुजाचार्य से संबंध:

यद्यपि नाथमुनि, रामानुजाचार्य से लगभग एक शताब्दी पहले हुए थे, फिर भी रामानुजाचार्य की शिक्षाओं पर उनका गहरा प्रभाव था। रामानुजाचार्य ने नाथमुनि के दिखाए मार्ग का अनुसरण किया और उनके द्वारा स्थापित सिद्धांतों को और अधिक विकसित किया।
इस प्रकार, नाथमुनि को रामानुजाचार्य के आध्यात्मिक गुरुओं की श्रृंखला में एक महत्वपूर्ण कड़ी माना जाता है।

संक्षेप में, नाथमुनि ने रामानुजाचार्य के लिए एक मजबूत नींव रखी, जिस पर ‘विशिष्टाद्वैत’ के दर्शन और श्री वैष्णव संप्रदाय का विशाल भवन खड़ा हुआ।

વધુ વાંચો

श्री नाथमुनि का विशेष परिचय:
नाथमुनि एक सद्भ्राह्मण-कुल में उत्पन्न हुए थे। उनके ईश्वरमुनि नामक एक पुत्र भी हुआ था। यह पुत्र सर्वांग-सुन्दर तथा अतीव मेधावी था। युवावस्था में ईश्वरमुनि ने विवाह करके कुछ काल तक संसार-सुख का भोग किया, परन्तु शीघ्र ही उन्हें अपनी इहलीला का संवरण करना पड़ा।

नाथमुनि को अपने पुत्र से बड़ा लगाव था। उसकी अकाल मृत्यु हो जाने से उन्हें अपार कष्ट हुआ। परन्तु अपने निर्मल ज्ञान के प्रभाव से वे शीघ्र ही इस मानसिक पीड़ा से मुक्त हो गए।

ईश्वरमुनि की नवोदा सहधर्मिणी की कोख से एक पुत्र का जन्म हुआ। यही शिशु बाद में यामुनाचार्य के नाम से विख्यात हुआ।
कहते हैं कि एक बार नाथमुनि अपनी पत्नी, पुत्र तथा पुत्रवधू के साथ तीर्थदर्शन के निमित्त आर्यावर्त का भ्रमण कर रहे थे।
श्री वृन्दावन के निकटवर्ती यमुनातट पर उनके पुत्रवधू का गर्भसंचार हुआ था, अतः पौत्र का जन्म होने पर उन्होंने उसका नाम यामुनाचार्य रखा था।

नाथमुनि अपने समकालीन पण्डितों में अग्रगण्य थे। उनके समान धर्मसम्पन्न तथा मेधावी उन दिनों दूसरा कोई न था।

पुत्र के देहावसान के उपरान्त उन्होंने गृहस्थाश्रम त्यागकर संन्यास ग्रहण किया। वे प्राचीन मुनियों के समान पवित्र जीवन बिताते थे, इसीलिए लोगों ने उन्हें ‘मुनि’ की आख्या प्रदान की थी।
इसी कारण उनका नाम ‘पाथमुनि’ हुआ और योग में सिद्धि प्राप्त करने के कारण लोग उन्हें ‘योगीन्द्र’ भी कहते थे।

उन्होंने कुछ ग्रन्थों की रचना कर उनमें अपना मत निरूपित किया है।
उनमें से ‘न्यायतत्त्व’ तथा ‘योगरहस्य’ नामक दो ग्रन्थ चिरकाल से श्रीवैष्णव सम्प्रदाय के परम रत्न तथा परम आदर के पात्र बने हुए हैं।

दस वर्ष की अल्प आयु में यामुनाचार्य अपने पिता को खो बैठे थे, पितामह नाथमुनि ने भी संसार छोड़कर संन्यास ले लिया था।
अतएव वे अपनी पितामही तथा माता के साथ रहकर बड़े कष्टपूर्वक पले।
परन्तु अपनी असीम विद्या-बुद्धि की सहायता से उन्होंने शीघ्र ही लक्ष्मी देवी को अपने वश में कर लिया।
बारह वर्ष की आयु में उन्होंने पाण्ड्य राज्य के आधे सिंहासन पर अधिकार कर लिया था।

શ્રી યામુનાચાર્ય

શ્રીવૈષ્ણવ સંપ્રદાયમાં લગભગ નવમી શતાબ્દીમાં એક મહાન આચાર્ય શ્રીનાથમુનિ થઇ ગયા. તેમના એક પુત્ર ઈશ્વરમુનિ હતા. ઈશ્વરમુનિના એક પુત્ર યામુનાચાર્ય થયા. યામુનાચાર્યને નાની અવસ્થામાં છોડી પિતા પરલોક સિધાવી ગયા. પુત્રના મુત્યુ પછી નાથમુનિએ સન્યાસ લઇ લીધો, અને મુનિઓની જેમ પવિત્ર જીવન વિતાવવા લાગ્યા. તેથી તેનું નામ નાથમુનિ પડયું.

પિતાનું મૃત્યું અને પિતામહના સન્યાસને કારણે યામુનાચાર્યનું લાલન-પાલન તેમની દાદીમાએ કર્યું. તેમનો જન્મ સંવત ૧૦૧૦ શતાબ્દીમાં નારાયણપુર (મદુરા)માં થયો હતો. યામુનાચાર્યની અલૌકિક પ્રતિભાનો પરિચય નાનપણથી જોવા મળતો હતો. તેઓ નાની અવસ્થામાં ગુરુ શ્રીમદ્ભાષ્યાચાર્ય પાસે શિક્ષા લેવા ગયા અને થોડા જ સમયમાં બધા શાસ્ત્રોમાં પારંગત થયા.

વધુ વાંચો

૧૨ વર્ષની નાની વયમાં પ્રખરબુદ્ધિને કારણે પાણ્ડય રાજ્યના અડધા રાજ્યનો અધિકાર મેળવેલો. જ્યારે તેઓ ગુરુદેવ પાસે રહીને વિદ્યાભ્યાસ કરતા હતા તે સમયે પંડય રાજ્યની સભામાં વિદ્વજનકોલાહલ નામના એક દિગ્વિજયી પંડિત હતા. રાજા તેના પ્રત્યે અત્યન્ત ભક્તિ-ભાવ રાખતા હતા. રાજ્યસભામાં શાસ્ત્રાર્થમાં તે કોલાહલ પંડિત સાથે જે હારીને રાજાની આજ્ઞા પ્રમાણે દંડરૂપે વાર્ષિક કર કોલાહલને આપવો પડતો હતો. કોલાહલ પંડિત પણ રાજાની જેમ પોતાની સાથે શાસ્ત્રાર્થમાં હારેલ પંડિતો પાસેથી કર લેતા હતા. યામુનાચાર્યના ગુરુ ભાષ્યાચાર્ય પણ તે પંડિતને વાર્ષિક આવકમાંથી કર રૂપે થોડો ભાગ દેતા હતા.

એક સમયે દુષ્કાળને કારણે ત્રણ વર્ષ સુધી કર આપી શક્યા ન હતા તેથી તે કોલાહલના કેટલાક શિષ્યો કર લેવા માટે ભાષ્યાચાર્યની પાઠશાળાએ આવીને કર માંગવા લાગ્યા. તે સમયે ભાષ્યાચાર્ય બહાર ગયા હતા. યામુનાચાર્ય એકલા જ પાઠશાળામાં અધ્યયન કરતા હતા. કોલાહલના શિષ્યોએ ભાષ્યાચાર્ય વિષે પૂછ્યું અને તેની પાસેથી કર લેવા આવ્યા છીએ, કર આપો. શિષ્યોનો આવો વ્યવહાર જોઈ યામુનાચાર્ય ક્ષુબ્ધ થઇ કહ્યું, ‘તમારા ગુરુ સાથે શાસ્ત્રાર્થ કરવા હું તૈયાર છું.’

યામુનાચાર્યનો જવાબ સાંભળીને શિષ્યો ત્યાંથી ચાલ્યા ગયા અને ગુરુ પાસે જઇ બધી હકીકત સંભળાવી. કોલાહલ પંડિતે રાજાને શાસ્ત્રાર્થ માટે પંડિતોની સભા બોલાવવાની આજ્ઞા કરી.

રાજાના કેટલાક સેવકો જ્યારે યામુનાચાર્યને લેવા માટે ભાષ્યાચાર્યની પાઠશાળામાં ગયા ત્યારે ભાષ્યાચાર્યને ખબર પડી કે યામુનાચાર્ય કોલાહલ પંડિત સાથે શાસ્ત્રાર્થ કરવા માટે આમંત્રણ સ્વીકાર્યું છે. આચાર્યના માનમાં ગભરાહટ થવા લાગી. પરંતુ યામુનાચાર્યે આચાર્યને આશ્વાસન આપ્યું અને આચાર્યને પ્રણામ કરી રાજ્યસભામાં જવા માટે સવારી પર બેસી ગયા.

વધુ વાંચો

યામુનાચાર્યની ૧૨ વર્ષની ઉમર જોઈ રાણી અને રાજા વચ્ચે મતભેદ થઇ ગયો. રાણી યામુનાચાર્યના પક્ષમાં રહી અને રાજા કોલાહલના પક્ષમાં. રાણીએ કહ્યું યામુનાચાર્યનો જ વિજય થશે, જો ન થાય તો હું મહારાજાની દાસીની દાસી બની જાઉં. રાજાએ કહ્યું કે વિજય તો કોલાહલનો જ થશે અને જો કોલાહલનો પરાજય થાય અને યામુનાચાર્યનો વિજય થાય તો મારું અડધું રાજ્ય યામુનાચાર્યને આપી દઉં.

યામુનાચાર્ય રાજ્યસભામાં હાજર થયા અને સભામાં શાસ્ત્રાર્થનો પ્રારંભ થયો. યામુનાચાર્યે કોલાહલ પંડિતને ત્રણ પ્રશ્ન પૂછ્યા: (૧) ‘તમારી માતા વધ્યા નથી’ આ વાતનું ખંડન કરો, (૨) ‘પાંડયાધીશ ધર્મશીલ છે’ આનું ખંડન કરો, (૩) ‘રાણી સાવિત્રીની જેમ સાધ્વી છે’ આનું પણ ખંડન કરો.

આ ત્રણ પ્રશ્ન સાંભળીને કોલાહલ પંડિત તો વિચારમાં પડી ગયા અને એક પણ પ્રશ્નનો જવાબ આપી શક્યા નહી. અંતે ત્રણ પ્રશ્નોના જવાબ યામુનાચાર્યે આપ્યા અને તેનો વિજય ઘોષિત કરાયો. નિયમ પ્રમાણે રાજાએ યામુનાચાર્યને અર્ધા રાજ્યનો ભાગ આપ્યો.

યામુનાચાર્યે ઘણા વર્ષો સુધી ન્યાય- નીતિથી રાજ્ય સંભાળ્યું. તેમના પિતામહ નાથમુનિ સંન્યાસી હોવા છતાં પણ યામુનાચાર્યની મંગળકામના કરતા રહેતા. નાથમુનિનો અંતિમ સમય આવ્યો ત્યારે તેમના શિષ્ય રામમિશ્રને બોલાવી કહ્યું કે યામુનાચાર્ય રાજભોગના વિષયમાં મગ્ન થઈને પોતાનું કર્તવ્ય ભૂલી ન જાય તેની જવાબદારી આપને સોપું છું.

શ્રીયામુનાચાર્ય જયારે ૩૫ વર્ષના થયા ત્યારે ભક્ત રામમિશ્ર યામુનાચાર્ય પાસે ગયા અને કહ્યું, મહારાજ! આપના પિતામહ આપને માટે બહુ મોટી સમ્પત્તિ છોડી ગયા છે. તેને લેવા માટે આપ મારી સાથે ચાલો. રાજાને પણ રામમિશ્ર પર પુરો વિશ્વાસ હતો. તેની સાથે ગયા. રામમિશ્ર તે બહાને યામુનાચાર્યને શ્રીરંગનાથના મંદિરમાં લઈ ગયા. રસ્તામાં રામમિશ્રનો થોડો સત્સંગ થયો તેથી યામુનાચાર્યના હૃદયમાં ભગવત્ ભક્તિ અને વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થયો. રામમિશ્રના ઉપદેશથી ઘણો પ્રભાવિત થયા અને તે દિવસથી રાજપાટ છોડી શ્રીરંગનાથના સેવક બની ગયા. આજે તેમને સાચું ધન મળી ગયું; તેમણે પોતાનું બાકીનું જીવન ભગવાનની સેવા અને ગ્રન્થોની રચના કરવામાં વિતાવ્યું.

યામુનાચાર્યએ સંસ્કૃતમાં ચાર ગ્રન્થોની રચના કરી – (૧) સ્તોત્રરત્ન (૨) સિદ્ધિત્રય (૩) આગમપ્રામાણ્ય અને (૪) ગીતાર્થસંગ્રહ. તેમાંથી સૌથી પ્રધાન અને અદ્વિતીય ગ્રન્થ સિદ્ધિત્રય છે. આ ગ્રન્થ ગદ્ય અને પદ્યમાં લખાયેલો છે. આમાં યામુનાચાર્યની દાર્શનિક પ્રતિભાનો વિકાસ દેખાઈ આવે છે. તેમણે આ ગ્રંથમાં વિશિષ્ટાદ્વૈતનું પ્રતિપાદન કર્યું છે.

શ્રીયામુનાચાર્ય શ્રીરામાનુજાચાર્યના દાદાગુરુ હતા. શ્રીયામુનાચાર્યોને તેમના ઉપર ઘણો પ્રેમ હતો અને શ્રીરામાનુજાચાય પણ તેમના પ્રત્યે અતૂટ ભક્તિભાવ રાખતા હતા. શ્રીયામુનાચાર્યે અંત સમયે શ્રીરામાનુજાચાર્યને બહુ યાદ કર્યા; પરંતુ શ્રીરામાનુજાચાર્યના આવ્યા પહેલાં જ દિવ્યધામ સિધાવી ગયા. તેમના મનમાં રહેલા ત્રણ સંકલ્પો શ્રીરામાનુજાચાર્યે પૂર્ણ કર્યા.

આ મત પર શ્રી યામુનાચાર્ય સિદ્ધાન્ત આ પ્રમાણે છે

જગત્ : ૧.જગત્ જડ છે, ૨. જગત્ બ્રહ્મનું શરીર છે, ૩. જગત્ બ્રહ્મની લીલા છે, ૪. જગત્ બ્રહ્મનું પરિણામ છે.

જીવ : ૧. જીવ ચેતન છે, ૨. જીવ પણ બ્રહ્મનું શરીર છે,૩. જીવ અલ્પજ્ઞ છે, ૪. કૃપણ છે,
૫. દુઃખ શોકમાં ડૂબેલો છે, ૬. જીવ અણુ છે, ૭ જીવ અંશ છે.

ઈશ્વર : ૧. ઈશ્વર ચેતન છે, ૨. બ્રહ્મ બન્નેના શરીરી (આત્મા) છે, ૩. ઈશ્વર સર્વજ્ઞ, ૪ સત્યસંકલ્પ,
૫. અસીમ સુખસાગર છે, ૬. ઈશ્વર વિભુ છે, ૭. ઈશ્વર અંશી છે.

श्री यतीन्द्र रामानुजाचार्य

प्रारंभिक जीवन और जन्म:
श्री रामानुजाचार्य (1017-1137 ई.) का जन्म तमिलनाडु के श्रीपेरुम्बुदूर में हुआ था। उनके पिता का नाम केशव सोमयाजी और माता का नाम कांतिमति था। बचपन में उनका नाम लक्ष्मण था, जो बाद में रामानुज (राम के छोटे भाई) के नाम से प्रसिद्ध हुए। उनके गुरु यादव प्रकाश थे, जिनसे उन्होंने अद्वैत वेदांत की शिक्षा ली।
अपनी संतानहीनता से चिंतित होकर, केशवाचार्य ने पुत्र प्राप्ति के लिए समुद्र तट पर स्थित वृंदारण्य के श्री पार्थसारथी मंदिर में यज्ञ किया। यज्ञ के बाद, भगवान पार्थसारथी ने स्वप्न में उन्हें दर्शन दिए और कहा कि वे स्वयं उनके पुत्र के रूप में जन्म लेंगे ताकि वे धर्म की पुनः स्थापना कर सकें। इस घटना के एक वर्ष बाद, कांतिमती ने एक पुत्र को जन्म दिया। यह बालक आगे चलकर श्री रामानुजाचार्य के नाम से प्रसिद्ध हुए।

વધુ વાંચો

दर्शन और प्रमुख सिद्धांत:
रामानुजाचार्य ने विशिष्टाद्वैत दर्शन का प्रतिपादन किया। यह दर्शन अद्वैत और द्वैत के बीच का मार्ग है।

विशिष्ट: इसका अर्थ है ‘विशेषण सहित’।
अद्वैत: इसका अर्थ है ‘अद्वैत’ या ‘एकता’।

यह दर्शन मानता है कि ब्रह्म (ईश्वर) ही एकमात्र सत्य है, लेकिन जीवात्मा और प्रकृति भी उसी के विशेषण या अंग हैं। इस दर्शन में, भगवान विष्णु को सर्वोच्च सत्ता माना गया है।

विशिष्टाद्वैत के मुख्य बिंदु:
रामानुजाचार्य के अनुसार, तीन तत्व हैं:
ईश्वर: भगवान विष्णु (ब्रह्म), जो सर्वोच्च सत्ता हैं।
चित्: जीवात्मा, जो ईश्वर का अंश है।
अचित्: प्रकृति, जो ईश्वर की शक्ति है।
ये तीनों तत्व एक-दूसरे से भिन्न होते हुए भी, ईश्वर के साथ एक विशेष संबंध में बंधे हैं।

श्री रामानुजाचार्य का नाम उनके मामा श्री शैलपूर्ण ने रखा था, जिन्होंने उन्हें लक्ष्मण का अवतार माना। बचपन से ही रामानुज ने अपनी असाधारण बुद्धि का परिचय दिया। वे एक बार सुनकर ही किसी भी कठिन पाठ का मर्म समझ जाते थे। उनकी बुद्धि केवल बाहरी ज्ञान तक सीमित नहीं थी, बल्कि धर्म और अर्थ दोनों का समान रूप से प्रदर्शन करती थी। उन्हें साधु-संग बहुत प्रिय था।

एक बार वे श्री कांचिपूर्ण से मिले, जो जाति से शूद्र थे, लेकिन उनकी गहरी भक्ति देखकर रामानुज ने उनका आदर किया और उन्हें अपने घर भोजन के लिए आमंत्रित किया। जब कांचिपूर्ण ने खुद को नीच और शूद्र कहकर सेवा लेने से मना किया, तो रामानुज ने कहा कि केवल यज्ञोपवीत धारण करने से कोई ब्राह्मण नहीं बनता, बल्कि जो हरिभक्ति में लीन होता है, वही सच्चा ब्राह्मण है।

વધુ વાંચો

योगदान और प्रमुख कृतियाँ:
रामानुजाचार्य ने भक्ति आंदोलन को एक नया आयाम दिया और इसे दार्शनिक आधार प्रदान किया। उन्होंने प्रपत्ति (शरणगति) को मोक्ष का सबसे सरल और श्रेष्ठ मार्ग बताया। उनकी प्रमुख कृतियाँ निम्नलिखित हैं:

श्रीभाष्य: यह ब्रह्मसूत्र पर उनकी सबसे महत्वपूर्ण टीका है।
वेदान्त संग्रह: इसमें विशिष्टाद्वैत के सिद्धांतों का सार है।
गीताभाष्य: यह भगवद गीता पर उनकी टीका है।

अंतिम समय और विरासत:
रामानुजाचार्य ने 120 वर्ष की आयु तक जीवित रहकर धर्म का प्रचार किया। उनका निधन 1137 ई. में श्रीरंगम में हुआ। उनके अनुयायियों को श्री वैष्णव कहा जाता है, जो आज भी उनके बताए मार्ग का अनुसरण करते हैं। उनका दर्शन भारत के भक्ति आंदोलन के लिए एक महत्वपूर्ण प्रेरणा स्रोत बना।

श्री रामानुजाचार्य की विशेष महिमा

विशिष्टाद्वैत सम्प्रदाय के प्रवर्तक समर्थक भगवान् भाष्यकार स्वामी रामानुजाचार्य लगभग एक हजार वर्ष पूर्व 1017 ई वर्ष तमिलनाडू के धराधाम पर अवतीर्ण हुए। इनकी माता का नाम कान्तिमती एवं पिता श्री केशवाचार्य के नाम से जगतप्रसिद्ध हुए। रामानुजाचार्य के दीक्षा गुरु श्री महापूर्ण स्वामी जी थे और नाथमुनि एवं यामुनाचार्य का भी गुरु माना करते थे। बाल्यावस्था से ही प्रतिभा के धनी विलक्षणगुणगण समुदाय सुशोभित थे। इनका विवाह युवावस्था के प्रारम्भ में ही हो गया था। पिता के देहावसान के बाद सपरिवार कांचीपुरम में निवास करने लगे।

रामानुजाचार्य पृथ्वी धारणक्षम भगवान् शेष के अवतार माने जाते है। जैसाकि प्रतिपादित किया गया है –

વધુ વાંચો

प्रथमोऽनन्तरूपश्च द्वितीयो लक्ष्मणस्तथा ।
तृतीयो बलरामश्च कलौ रामानुजो मुनि: ।।

भगवान् लक्ष्मीनारायण के नित्य शय्या एवं कैकेर्य लक्षण विलक्षण भगवान् शेष प्रथमरूप माना जाता है। द्वितीय त्रेतायुग में मर्यादापुरूषोत्तम राम के छोटे भाई लक्ष्मण के रूप में उनके सतत् सेवा परायण बने। द्वापर के अन्त में लीलापुरूषोत्तम श्रीकृष्ण के बड़े भाई बल के निधान बलराम के रूप में निरन्तर श्रीकृष्ण की सेवा परायण रहे, कलियुग में रामानुजाचार्य के रूप में विराजमान हुए हैं। पाँचवा अवतार व्याकरण महाभाष्यकार पतंजलि के रूप में जाना जाता है।

इन सब अवतारों में रामानुजाचार्य का अवतार कैकेर्य लक्षण विलक्षण मोक्ष भाज: तथा जीव को शरणागति के मार्ग के पथिक बनाकर मुक्तिमार्ग का अवलम्बन कराना माना जाता है। इसलिए कहा गया है कि –

“रामानुज सम्बन्धान्मुक्तिमार्ग:”

रामानुज श्रुतसम्मत सम्प्रदाय के आचार्य हैं। इनका सम्बन्ध परतत्व श्रीलक्ष्मीनारायण से है। इनका परम लक्ष्य संसार सागर में निमग्न जीव को भक्तिमार्ग का अवलम्बन कराकर मुक्ति कराना है। अतः –

लक्ष्मीनाथ समारम्भां नाथयामुनमध्यमाम्।
अस्मदाचार्य पर्यन्तां वन्दे गुरु परम्पराम्।।

रामानुज छोटी अवस्था में ही प्रवर प्रतिभा के कारण अमूर्त दार्शनिक तत्त्व समझने, अपनी नवीन व्याख्या और भाष्य प्रस्तुत करने की क्षमता रखते थे। अतः अपने गुरु यादव प्रकाश जी से भी श्रुति की व्याख्या पर असहमति प्रकट की। असहमति का प्रकार निम्न है। यादव प्रकाश ने “कप्यास:” इस श्रुति का अर्थ भगवान् के नेत्र बन्दर के नितम्ब भाग के समान लाल हैं, ऐसा किया। परन्तु रामानुजाचार्य ने अपनी विलक्ष्ण प्रतिभा और शास्त्रीय मेधा से “जलं पिवति इति कपि: सूर्य:, तेन आस्यते क्षिप्यते इति कप्यासम् कमलम्” ऐसा लौकिक विग्रह करते हुए “कप्यास:” इस श्रुति का अर्थ गहरे जल में उत्पन्न और उगते हुए सूर्य की किरणों से नवविकसित कमल दल के समान भगवान् नारायण के युगल नेत्र है, ऐसा शास्त्र सम्मत और लोक सम्मत सुन्दर अर्थ प्रस्तुत किया।

जिससे उनके गुरु के हृदय में द्वेष उत्पन्न हुआ। उन्होंने षड्यंत्र कर रामानुजाचार्य को मारने की योजना बनाई। लेकिन व्याध दम्पत्ति के रूप में भगवान् वरदराज ने उनकी रक्षा की। यादव प्रकाश जी के हृदय में रामानुजाचार्य जी के प्रति द्वेष भाव राजकन्या के ऊपर ब्रह्म राक्षस के प्रभाव से भी पड़ा।

राजकुमारी के ऊपर ब्रह्म राक्षस का आतंक था जिसे हटाने में सभी मन्त्रज्ञ असमर्थ हुए। इसके लिए यादव प्रकाश जी को बुलाया गया। अपने शिष्य रामानुज के साथ वहाँ पहुँचे और मंत्र तंत्र का प्रयोग किया, लेकिन राजकुमारी के ऊपर व्याप्त ब्रह्मराक्षस ने कहा कि तुम्हारे मंत्रों से मैं जाने वाला नहीं हूँ, लेकिन तुम्हारा शिष्य रामानुज अपना चरणोदक दे दें तो मैं चला जाऊँगा — वैसा ही हुआ। ब्रह्म राक्षस चला गया।

यादव प्रकाश के हृदय में और अधिक कुण्ठा हुई। वे रामानुजाचार्य की विश्लेषणात्मक प्रतिभा से प्रभावित थे किन्तु भक्ति के विचार से सहमत नहीं थे। भक्ति की व्याख्या पर निरन्तर संघर्ष के बाद यादव प्रकाश जी ने रामानुजाचार्य को अपने यहाँ आने से मना कर दिया। इसके बाद रामानुजाचार्य के बचपन के संरक्षक कांचीपूर्ण जी ने उन्हें अपने गुरु यामुनाचार्य से मिलने का सुझाव दिया। उनके यामुनाचार्य से मिलने के लिए श्रीरंगम् की यात्रा पर सपरिवार चल पड़े। परन्तु वहाँ पहुँचने से पूर्व ही यामुनाचार्य का देहावसान हो गया। वहाँ पहुँचने पर रामानुजाचार्य ने देखा कि यामुनाचार्य की तीन अंगुलियाँ मुड़ी हुई हैं। इससे वे समझ गये कि यामुनाचार्य तीन कार्यों के प्रति चिन्तित थे। रामानुजाचार्य ने तीनों कार्यों को पूर्ण करने का प्रण लिया। इससे उनकी तीनों अंगुलियाँ सीधी हो गईं।

श्रीरामानुजाचार्य ने यामुनाचार्य को अपना मानसिक गुरु स्वीकार करते हुए उनके शिष्य महापूर्ण जी से छह महीने तक यामुनाचार्य के दार्शनिक विचारों के बारे में जानकारी प्राप्त की। एक वर्ष तक सम्प्रदाय में शामिल नहीं हुए। इसके पश्चात् रामानुजाचार्य जी ने पदयात्रा प्रारम्भ की। इस अवसर पर विष्णु मन्दिरों के संरक्षकों के साथ दार्शनिक शास्त्रार्थ किया। उनमें हारने के बाद वे सब रामानुजाचार्य के शिष्य हो गये। उन्होंने कई मन्दिरों का नवनिर्माण कराया और वैष्णव सम्प्रदाय की श्रीवृद्धि हुई। इसी समय उन्होंने सात ग्रन्थों की रचना की।

વધુ વાંચો

श्रीभाष्यम् – भगवान् वेदव्यास प्रणीत ब्रह्मसूत्रों पर सर्व प्रमाणिक व्याख्या ग्रन्थ है, जिसमें सभी मतों का खण्डन करते हुए विशिष्टाद्वैत की स्थापना की।
गीता भाष्यम् – इसमें भगवद्गीता की व्याख्या की गई है जिसमें श्रीकृष्ण की हृदयस्पर्शी व्याख्या है।
वेदार्थ संग्रह – इसमें श्रुति सम्मत द्वैत, अद्वैत मतों का खण्डन करते हुए उपनिषदों का वास्तविक अर्थ प्रतिपादित किया गया है।
वेदान्त द्वीप – यह श्रीभाष्य का लघुरूप है, अत्यन्त सरल।
वेदान्तसार – श्रीभाष्य का लघुतम रूप है, विशिष्टाद्वैत के लिए प्रारम्भिक ग्रन्थ।
गद्यत्रय – इसमें शरणागतिगद्य, वैकुण्ठगद्य और श्रीरंगगद्य का समावेश है।
आराधना ग्रन्थ – इसमें भगवत् आराधना के विषय में प्रतिपादन है।

इनका सबसे प्रसिद्ध ग्रन्थ श्रीभाष्य है। सरस्वती देवी ने कश्मीर के शारदापीठ में इनके द्वारा “कप्यासं पुण्डरीकाक्षम्” की व्याख्या से प्रसन्न होकर इन्हें “भाष्यकार” की उपाधि से सम्मानित किया था। तभी से इन्हें भाष्यकार रामानुजाचार्य के रूप में जाना जाता है।

विशिष्टाद्वैत का प्रतिपादन – श्रीलक्ष्मीनारायण को विशिष्ट देवता तथा लोकप्रिय वैष्णव सिद्धांत के प्रतिपादन के कारण रामानुजाचार्य की विशेषता है। अद्वैतमत इसके लिए वाद विवाद का स्वाभाविक वातावरण प्रस्तुत करता है। शास्त्रीय विचारों का प्रतिपादन लोकप्रिय तमिल कविता रामानुज प्रणाली का श्रोत है, जिसमें उभय वेदान्त का संगम है।

श्रीरंगम के रंगनाथ मन्दिर में यामुनाचार्य के चरणों में भावनात्मक समर्पण के बाद वहाँ पर मोम निर्मित समाधिस्थ पद्मासन में विराजमान प्रतिकृति स्थापित है। वैष्णव मन्दिरों में प्रमुख धार्मिक सेवाओं से पूर्व इनका आशीर्वाद प्राप्त करना श्रेयस्कर माना जाता है।

करीब एक सौ बीस वर्ष की आयु पूर्ण करने के बाद, वैष्णव धर्म विशिष्टाद्वैत दर्शन के प्रचार-प्रसार के पश्चात् उन्होंने अपनी विभूतियों को समेटते हुए वैकुण्ठ धाम की यात्रा की। अपने ही भक्तों से अपने अपराध क्षमा करने की याचना की। कपालभेदन करते हुए माघ शुक्ल दशमी, मंगलवार 1137 ई0 में वैकुण्ठ पधार गये।

સ.ગુ. શ્રીરામાનન્દ સ્વામી

શ્રીરામાનુજાચાર્યની આજ્ઞાનુસાર ઉદ્ધવાવતાર શ્રીરામાનંદ સ્વામીએ વિશિષ્ટાદ્વૈતસિદ્ધાન્તના પાયાપર વૈષ્ણવ સંપ્રદાયને નવું રૂપ આપ્યું અને ઉદ્ધવ સંપ્રદાયના નામથી સંપ્રદાયની સ્થાપના કરી. શ્રીરામાનન્દ સ્વામી આ ઉદ્ધવ સંપ્રદાયના આદ્યસંસ્થાપક છે. તેમનો જન્મ સંવત્ ૧૭૯૫ શ્રાવણ વદી અષ્ટમીને દિવસે અયોધ્યામાં થયો હતો. માતાનું નામ સુમતિદેવી અને પિતાનું નામ અજયદેવ હતું. તેઓ કાશ્યપગોત્રોદ્ભવ આશ્વલાયનશાખીય ઋગ્વેદી હતા.

વધુ વાંચો

બાલ્યાવસ્થામાં જ વિદ્યાભ્યાસના બહાને ઘરનો ત્યાગ કરી ભારતયાત્રાએ નીકળી ગયા હતા. વિચરણ કરતા કરતા ભગવાનને અત્યંત પ્રિય એવું શ્રીરંગ ક્ષેત્રમાં સાકાર બ્રહ્મનો સિદ્ધાન્ત સ્થાપન કરનાર ગુરુને મેળવવાનો પ્રયત્ન કર્યો અને ત્યાં શ્રીવરદરાજ શ્રીરંગ ભગવાનનાં દર્શન કરી વૈષ્ણવોની સેવા કરવા લાગ્યા. શ્રીરામાનુજાચાર્યનાં દિવ્યવિગ્રહનાં દર્શન કરી આધ્યાત્મિક ગુરુના રૂપમાં મનોમય સ્વીકાર કર્યો અને તેનાં સાક્ષાત્ દર્શન કરવાની ઇચ્છાથી ત્યાં જ રહી જપ-તપ અને સેવા કરવા લાગ્યા.

શ્રીરંગ ભગવાનના મંદિરમાં પોતે નિવાસ કરી ભગવાનનું હૃદયમાં સ્મરણ કરવા લાગ્યા. કાવેરી નદીમાં સ્નાન કરી પોતાનો નિત્ય વિધિ કરીને હમેશાં નિયમથી શ્રીરંગનાથનાં દર્શન કરતા હતા, અને પ્રત્યક્ષ ભગવાનનાં અને ગુરુનાં દર્શન કરવાની ઈચ્છાથી રામાનુજાચાર્યનાં ચરિત્ર જેમાં ઘણાં છે એવો પ્રપન્નામૃત નામનો ગ્રન્થ સાંભળ્યો. અને શ્રીરામાનુજાચાર્ય વિરચિત શ્રીભાષ્ય આદિ ગ્રન્થો શ્રદ્ધા પૂર્વક સાંભળ્યા.
શ્રીરામાનુજાચાર્યએ પણ પોતાને વિષે અને પોતાના ગ્રન્થો વિષે ઉત્કટ શ્રદ્ધાવાળા રામાનંદ સ્વામીની ગુરુ ભક્તિ અને શ્રદ્ધાથી પ્રસન્ન થઇ, શ્રીરામાનુજાચાર્યએ સ્વપ્રમાં દિવ્ય દર્શન આપ્યાં અને પંચસંસ્કારયુક્ત ભાગવતી દીક્ષા આપી. વૈદિકજ્ઞાન અને શ્રીરાધિકા સહિત શ્રીકૃષ્ણ ભગવાનની ભક્તિનો પ્રચાર કરવાની આજ્ઞા આપી.

વધુ વાંચો

શ્રીરામાનન્દ સ્વામી ગુરુની દિવ્ય આજ્ઞા શિરોધાર્ય કરી ત્યાંથી ચાલતા ચાલતા શ્રીવૃન્દાવનધામ પધાર્યા. ત્યાં અનેક મુમુક્ષુ જીવોને ભાગવતી દીક્ષા આપી, ધર્મ, જ્ઞાન અને ભગવદ્ભક્તિનો ઉપદેશ આપવા લાગ્યા. સ્વામીની ભગવાનને વિષે સાચી ભક્તિ અને શ્રદ્ધાથી પ્રસન્ન થઈ સાક્ષાત્ શ્રીકૃષ્ણ ભગવાનએ પોતાનું દિવ્ય દર્શન આપ્યું અને મન્ત્ર દીક્ષા આપી. સાક્ષાત્ ભગવાનનાં દર્શન પામી પ્રસન્ન ચિત્ શ્રીરામાનન્દ સ્વામી મુમુક્ષુ જીવોને સદ્ માર્ગ બતાવવા વિચરણ કરવા લાગ્યા. જ્યાં મુમુક્ષુ જીવ મળે તેમને ધર્મ, જ્ઞાન, વૈરાગ્ય અને ભગવાનની ભક્તિનો ઉપદેશ આપતા આપતા ભાગવત ધર્મના પ્રચાર હેતુ ગુજરાત પ્રદેશમાં પધાર્યા.

અનેક જિજ્ઞાસુઓને ભગવાનની ભક્તિમાં જોડયા. ધીરે ધીરે મુમુક્ષુઓની સંખ્યા વધવા લાગી. ચારે બાજુ સ્વામીનો પ્રભાવ ફેલાયો. દૂર દૂરથી જિજ્ઞાસુઓ સ્વામીનો ઉપદેશ સાંભળવા માટે આવવા લાગ્યા. ત્યારે શ્રીરામાનુજાચાર્યની આજ્ઞાનુસાર ઉદ્ધવાવતાર શ્રીરામાનંદ સ્વામીએ વિશિષ્ટાદ્વૈતસિદ્ધાન્તના પાયાપર વૈષ્ણવ સંપ્રદાયને નવું રૂપ આપી સંપ્રદાયની સ્થાપના કરી. અનેક મુમુક્ષુ જીવાત્માઓ ઘર સંસારનો ત્યાગ કરી સ્વામીને શરણે આવી ભગવાનની ભક્તિ કરવા લાગ્યા. સ્વામીએ તેની યોગ્યતા જોઇ ભાગવતી દીક્ષા આપી સંતો બનાવ્યા. એક પછી એક એમ પચાસ સંતોનું મંડળ તૈયાર થયું. સ્વામીએ તેઓને ધર્મપ્રચારlર્થે ગામો ગામ ફરવા માટે આજ્ઞા આપી. સ્વયં પણ ધર્મપ્રચાર માટે ગામો ગામ વિચરણ કરવા લાગ્યા.

⁠શ્રી સ્વામિનારાયણ ભગવાન

ભગવાન શ્રી સ્વામિનારાયણ અઢારમાં સૈકાનાં પૂર્વાધમાં વિક્રમ સંવત 1837 ચૈત્ર સુદ નોમ, ઈ.સ. 1781 2 એપ્રિલ, સોમવારનાં દિવસે ઉતરપ્રદેશનાં અયોધ્યા પાસે આવેલાં છપૈયા ગામમાં માતા ભક્તિદેવી અને પિતા ધર્મદેવનાં ઘરે પ્રગટ થયા. બાળવયમાં તેઓ ઘનશ્યામ પ્રભુનાં નામે પ્રસિદ્ધ થયા.

વધુ વાંચો

વિક્રમ સંવત 1849, અષાઢ સુદ 10ની વહેલી સવારે અયોધ્યાથી નીકળી તેમણે તપયાત્રા આરંભ કરી. બ્રહ્મચર્ય, આત્મ નિયંત્રણ અને દુન્યવી વસ્તુઓ કે સુવિધાઓ પ્રત્યે તેઓ સદા અનાસક્ત રહેતા. તેમનાં કૃષકાય પણ તેજોમય દેહને નિહાળી સૌ કોઈનાં મુખમાંથી નીલકંઠ વર્ણીની જય શબ્દો સરી પડતાં.

ગુજરાતનાં લોજ ગામમાં ગુરુ રામાનંદ સ્વામીનાં આશ્રમમાં નીલકંઠ વર્ણીનો મેળાપ સતંવર્ય મુક્તાનંદ સ્વામી સાથે થયો. વિક્રમ સંવત્ 1857 નાં કાર્તિક સુદી એકાદશીનાં દિવસે પીપલાણામાં ગુરુ રામાનંદ સ્વામીએ નીલકંઠવર્ણીને મહાદિક્ષા આપીને તેમને બે નામ આપ્યાઃ સહજાનંદ સ્વામી અને નારાયણ મુનિ.

ત્યારબાદ ગુજરાતનાં ફણેણી ગામમાં ભક્તોને સ્વામિનારાયણ મંત્ર આપીને આરંભ કર્યો સત્સંગ, સદાચાર અને શુદ્ધ ધર્મનાં મૂલ્ય ધરાવતાં સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયનો.

સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયમાં ગૃહસ્થ અને ત્યાગીઓનાં અલગ નિયમની રુપરેખા આપી. ગૃહસ્થનાં નિયમોમાં પંચવર્તમાન થકી દારૂ ન પીવો, ચોરી ન કરવી, માંસ ન ખાવું, વ્યભિચાર ન કરવો અને વટલાવું નહી કે કોઈને વટલાવવું નહીં એવા પાંચ નિયમો આપીને આદર્શ ભક્ત અને આદર્શ નાગરિક બનાવી સભ્ય સમાજનું નિર્માણ કર્યું.

વૈદિક ધર્મની ઓળખ અને સમાજમાં ધર્મનાં મૂલ્યોને પ્રસરાવવા માટે સ્ત્રી–ધનનાં ત્યાગી તેજસ્વી સ્વામિનારાયણ સંત પરંપરાની અણમોલ ભેટ આપી. ભક્તિ, જ્ઞાન અને સેવાને વરેલા ભગવાન સ્વામિનારાયણનાં સંતોએ સમાજને આધ્યાત્મિક, સાંસ્કૃતિક અને સામાજિક રીતે સશક્ત કરવાની પરંપરા આરંભ કરી.

વધુ વાંચો

ધર્મપ્રવર્તક ભગવાન સ્વામિનારાયણે સમાજમાં રહેલા સડાને દૂર કરવાનું કાર્ય હાથ ધર્યું. સમાજમાં વેગીલી બનેલી અંધશ્રદ્ધા, કુરિવાજો, નાત–જાત અને વહેમથી પીડાતા લોકોને તેમાંથી મુક્ત કરી સત્સંગ અને સન્માર્ગે વાળ્યા.

ભગવાન શ્રીહરિએ અનંતકાળ સુધી અનંત જીવાત્માઓનાં આત્યંતિક કલ્યાણ માટે સ્વહસ્તે અમદાવાદ, વડતાલ, ગઢડા, ભૂજ, જૂનાગઢ અને ધોલેરા ધામમાં ગગનચૂંબી ભવ્ય અને દિવ્ય મંદિર નિર્માણ કરી દેવોની સ્થાપના કરી.

સંપ્રદાયની વૃદ્ધિ અર્થે અમદાવાદ તથા વડતાલ એમ ઉત્તર અને દક્ષિણ ભારતને બે ધર્મપીઠમાં વહેંચી પોતાના બે ભાઈઓનાં પુત્રોને બે ધર્મપીઠનાં આચાર્યપદે સ્થાપિત કર્યા.

વિશાળ સત્સંગીજનોનો સમુદાયને દઢ નિયમમાં રહેવા માટે શિક્ષાપત્રી નામના ઉત્તમ ગ્રંથની પોતે રચના કરી. પોતાનાં ઉપદેશોને સંપાદિત કરાવીને પોતે જ પ્રમાણિત કરી વચનામૃત ગ્રંથ આપ્યો. સાથે સાથે પોતાના લીલાચરિત્રોનાં શ્રીસત્સંગિજીવન, શ્રીહરિદિગ્વિજય, નિષ્કુળાનંદ કાવ્ય, ભક્તચિંતામણિ જેવા ગ્રંથોની રચના સંપ્રદાયનાં વિદ્વાન સંતો પાસે કરાવી.

આમ, ભગવાન શ્રી સ્વામિનારાયણે સ્થાપેલ દેવ, મંદિર, શાસ્ત્ર, આચાર્ય, સંત અને હરિભક્ત – આ છ અંગ દ્વારા પ્રગટ રહેવાનું વચન આપીને ફક્ત ત્રીસ વર્ષનાં ટૂંકા સમયગાળામાં ધર્મ પ્રવર્તાવીને પોતાની જીવનલીલા સંકેલી ભગવાન શ્રી સ્વામિનારાયણ 49 વર્ષની વયે ગઢડામાં વિક્રમ સંવત 1886 જેઠ સુદ 10, ઈ.સ. 1830 નાં 1 જૂનનાં દિવસે પંચભૌતિક દેહનો ત્યાગ કરી સ્વધામ અક્ષરધામ સિધાવ્યા.

સદગુરુ શ્રી મંજુકેશાનંદ સ્વામી

શ્રી સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયના સદગુરુ શ્રી મંજુકેશાનંદ સ્વામી એક અગ્રણી સંત, કવિ અને સદગુરુ તરીકે સ્થાન પામ્યા છે. તેઓ ભગવાન સ્વામિનારાયણના અષ્ટ સંતકવિઓ પૈકીના એક છે.

જન્મ અને પૂર્વાશ્રમ –

જન્મસ્થળ: સોરઠ પ્રદેશના માણાવદર ગામ (હાલમાં ગુજરાતના જૂનાગઢ જિલ્લામાં)

સમય: અઢારમી સદીનો ઉત્તરાર્ધ. તેમનું દેહાવસાન ઈ.સ. ૧૮૬૩માં થયું હતું.

વધુ વાંચો

પૂર્વાશ્રમનું નામ: તેમનું પૂર્વાશ્રમનું નામ ઈવા હતું. તેઓ માણાવદરના સત્સંગી મહામુક્તરાજ શ્રી વાલાભાઈ અને જેતબાઈના પુત્ર હતા.

બાળપણ: બાળપણથી જ તેમનામાં સત્સંગ અને ભક્તિભાવના સંસ્કારોનું સિંચન તેમની માતા જેતબાઈ દ્વારા કરવામાં આવ્યું હતું. તેમના હૃદયમાં નાનપણથી જ વૈરાગ્ય અને ત્યાગની ભાવના પ્રબળ હતી.

સંપ્રદાયમાં પ્રવેશ અને દીક્ષા – ત્યાગની ભાવનાને કારણે, તેઓ શ્રીજીમહારાજના સદગુરુ સંત સ્વયંપ્રકાશાનંદ સ્વામીના યોગમાં આવ્યા. તેમની સાથે તેઓ ગઢપુર ગયા, જ્યાં ભગવાન શ્રી સ્વામિનારાયણે તેમને મહાદીક્ષા આપી અને ‘મંજુકેશાનંદ’ નામ આપ્યું.

શિક્ષણ અને વિદ્વતા – ભગવાન સ્વામિનારાયણે તેમને ઉચ્ચ આધ્યાત્મિક શિક્ષણ પ્રાપ્ત કરવા માટે સદગુરુ નિત્યાનંદ સ્વામી પાસે મૂક્યા. તેમણે ત્યાં વ્યાકરણ, કાવ્યશાસ્ત્ર, ઇતિહાસ અને આધ્યાત્મિક શાસ્ત્રોનું ગહન અધ્યયન કર્યું.

તેઓ સંસ્કૃત, હિન્દી અને મરાઠી ભાષામાં નિપુણ બન્યા. ખાસ કરીને હિન્દી ભક્તિપદોના ઊંડા અભ્યાસથી તેમણે હિન્દી ભાષા પર સારું પ્રભુત્વ મેળવ્યું.

તેમની કાવ્ય પ્રતિભા અદભુત હતી અને તેઓ ઉત્તમ વક્તૃત્વ શક્તિ પણ ધરાવતા હતા, જેના કારણે તેમણે ભગવાન શ્રી સ્વામિનારાયણને મધ્યમાં રાખી અનેક કિર્તનોની રચના કરી પૂર્ણ પુરુષોત્તમ શ્રી સ્વામિનારાયણ ભગવાનનો અને સંતો ભક્તોનો રાજીપો પ્રાપ્ત કર્યો.

સદગુરુ તરીકેની સેવા – તેઓ સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયના સદગુરુ તરીકેની પદવી પામ્યા. તેમણે ગુજરાત બહાર ખાસ કરીને મહારાષ્ટ્રમાં પૂર્વખાનદેશ સુધી પણ સત્સંગનો પ્રચાર-પ્રસાર કર્યો હતો.

સંત નિષ્કુળાનંદ સ્વામીએ તેમના ‘ભક્તચિંતામણિ’ ગ્રંથમાં મંજુકેશાનંદ સ્વામીનો ઉલ્લેખ “આધ્યાત્મિક રીતે જ્ઞાની” અને એક મહાન મુક્તાત્મા તરીકે કર્યો છે.

સાહિત્યિક યોગદાન (કવિ તરીકે) – સદગુરુ મંજુકેશાનંદ સ્વામી સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયના અષ્ટ કવિઓમાં સ્થાન ધરાવે છે. તેમણે શ્રીજીમહારાજની લીલાઓ, મહિમા અને ઉપદેશોનું વર્ણન કરતા અનેક ભક્તિપદોની રચના કરી છે.

તેમનું એક જાણીતું પદ – “તારી મૂર્તિ લાગે છે પ્યારી… શ્રી ઘનશ્યામ હરિ…” ભગવાન સ્વામિનારાયણના મનમોહક સ્વરૂપનું અદ્ભુત વર્ણન કરે છે.

સદગુરુ શ્રી મંજુકેશાનંદ સ્વામી તેમના જ્ઞાન, કવિત્વ શક્તિ અને ભગવાન સ્વામિનારાયણ પ્રત્યેની અનન્ય ભક્તિ ને ઉપાસનાના કારણે સંપ્રદાયમાં આદરણીય સ્થાન ધરાવે છે.

શ્રી કૃષ્ણજીવનદાસજી સ્વામી - અથાણા વાળા સ્વામી

જન્મ અને સમય – પૂજ્યપાદ કૃષ્ણજીવનદાસજી સ્વામી, જેઓ ‘અથાણાવાળા સ્વામી’ તરીકે જાણીતા છે, તેમનો જન્મ સંવત ૧૯૮૦ની ભાદરવા સુદ એકાદશી (૯ સપ્ટેમ્બર ૧૯૨૪)ના રોજ ધંધુકાના ઓતારિયા ગામમાં થયો હતો. બાળપણથી જ તેમનું નામ જીવાભાઈ હતું અને તેઓ આધ્યાત્મિક વૃત્તિ ધરાવતા હતા. નાનપણથી જ તેઓ વાડીમાં ધ્યાન-ભજન કરતા અને કડવા લીમડાનો ગોળો ખાઈને તપ કરતા.

એક સમયે ગામમાં દુષ્કાળ પડતાં, તેમના આશીર્વાદથી ગામની નદી કિનારે કુવો ખોદાવતા પુષ્કળ પાણી મળ્યું, જે તેમની દૈવી શક્તિનો સંકેત હતો.

વધુ વાંચો

ભગવતી દીક્ષા અને સાધુ જીવન – જીવા ભક્તને નામના કે પ્રસિદ્ધિની લાલસા નહોતી. તેમને તો ફક્ત ભગવાનની ભૂખ હતી. આથી, તેઓ ઓતારિયા ગામ છોડીને વડતાલધામ આવ્યા. અહીં, તેમણે સદગુરુ મંજુકેશાનંદ સ્વામીની દિવ્ય પરંપરામાં તેમના કાકા અને ગુરુ સદ્ગુરુશ્રી લક્ષ્મીનારાયણદાસજી સ્વામી (અથાણાવાળા) પાસેથી ભગવતી દીક્ષા ગ્રહણ કરી. વિક્રમ સંવત ૨૦૧૦માં તેમણે ભાગવતી દીક્ષા લીધી અને જીવા ભક્તમાંથી કૃષ્ણજીવનદાસજી સ્વામી બન્યા.
દેવ સેવા અને ભજન સેવા – ગુરુની આજ્ઞા અનુસાર, તેમણે અક્ષરભુવનમાં શ્રી ઘનશ્યામ મહારાજના પૂજારી તરીકે સેવા અને દેવના અથાણાની સેવાનો સંકલ્પ આજીવન નિભાવ્યો.

પૂજ્ય સ્વામીનું જીવન તપ, ભજન અને સેવામય હતું. તેમનું મુખ્ય અંગ ભજનનું હતું. તેઓ દરરોજ ‘શ્રી સ્વામિનારાયણ‘ મંત્રના એક લાખ જપ કરતા, અને આ નિયમ તેમણે આજીવન જાળવી રાખ્યો હતો.

તેમના સંગના પ્રભાવે અનેક હરિભક્તો અને સંતો પણ ભજનમાં રત થયા. ભજનની સાથે તેઓ મૌનવ્રતનું પાલન કરતા, જેમાં દર વર્ષે શ્રાવણ માસમાં ગંગા કિનારે જઈ અખંડ મૌન રાખતા.

સેવાના ક્ષેત્રમાં પણ તેમનું પ્રદાન ખૂબ મોટું છે. તેમણે ભક્તોને પ્રેરણા આપીને દેશ-વિદેશના ભક્તો દ્વારા વડતાલ ધામ વગેરે મંદિરોમાં ખુબ મોટા પ્રમાણમાં સેવા કરાવી.

૨૨ જેટલા ભગવાન શ્રી સ્વામિનારાયણ ની ઉપાસનારુપ મંદિરો બનાવ્યા જેમાં સુરતમાં એક વિશાળ મંદિર અને અન્ય અનેક હરિમંદિરોનું નિર્માણ અને જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યો.

૪૦ વર્ષ સુધી તેમણે શ્રી ઘનશ્યામ મહારાજની પૂજા-સેવા કરી, શારીરિક નબળાઈ હોવા છતાં તેઓ સહારો લઈને પણ ઠાકોરજીની સેવા કરતા.

દેવના ધર્માદા માટે તેઓ ગામડે-ગામડે ફરીને ઘઉં ચોખા જેવી વસ્તુઓ ભગવાન અને સંતોના થાળ માટે એકત્ર કરતા હતા, જે તેમની દેવ પ્રત્યેની ઊંડી નિષ્ઠા દર્શાવે છે.

તેમના આશીર્વાદ અને પરચાથી અનેક ચમત્કારો થયા, પરંતુ તેમના જીવનનો મુખ્ય ઉદ્દેશ સદ્ગુણોનું પાલન કરવાનો હતો. તેમણે ભજન, મૌનવ્રત, અખંડ બ્રહ્મચર્ય અને સત્શાસ્ત્રોના શ્રવણનું પાલન કરીને એક આદર્શ સાધુનું જીવન જીવ્યું.

અંતિમ સમય – ૮૬ વર્ષની ઉંમરે, સંવત ૨૦૬૬ (૧ ડિસેમ્બર ૨૦૦૯)ના રોજ, સ્વામિનારાયણ મહામંત્રનું રટણ કરતાં કરતાં તેમણે પંચભૌતિક દેહનો ત્યાગ કર્યો અને ભગવાનની સેવામાં અક્ષરધામમાં પધાર્યા. તેમનું જીવન ભક્તિ, સેવા અને ત્યાગનું ઉત્તમ ઉદાહરણ છે.

અથાણાવાળા સ્વામીનો જીવન સંદેશ – પૂજ્ય અથાણાવાળા સ્વામીએ વર્ષો સુધી હજારો લાખો લોકોને જીવન જીવવાની પ્રેરણા આપી ને કહ્યું કે આ દેહ ક્ષણભંગુર છે. ક્યારે અને ક્યાં તેનો અંત આવી જશે તેની કોઈને કશી ખબર નથી. ઘણા હાલતા ચાલતા કે ખાતા પિતા દેહ છોડી જાય છે. માટે સમજુએ અંતકાળ નજીક છે એમ માની પ્રભુનું ભજન ખુબ કરવું એ જ સાચું છે.

વધુ વાંચો

જીવવું થોડું ને પંચાત ઝાજી
વિષય વ્યસન અને વ્હેમ એ પ્રભુ ભજવા દે કેમ?

આજે એમની પરંપરામાં પૂજ્ય શ્રી હરિપ્રકાશદાસજી સ્વામી જેવા વિદ્વાન સંત સમગ્ર વિશ્વમાં વિચરણ કરી લાખો લોકોને ભગવાન ઓળખાવી રહ્યા છે, ને હનુમાનજી મહારાજના જીવનમાંથી એક વ્યક્તિ પોતાનું જીવન કેવી રીતે શ્રેષ્ઠ બનાવી શકે તેવા જીવનના પાઠો શીખી રહ્યાં છે.

⁠શ્રી હરિપ્રકાશદાસજી સ્વામી

ભગવાન સ્વામિનારાયણ પ્રબોધિત ઉપાસનાને વરેલા વૈરાગ્યમૂર્તિ,
મૂળ સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાય વડતાલપીઠની પંચવર્તમાનયુક્ત સંતપરંપરામાં દિક્ષિત સાધુ,
શ્રીકષ્ટભંજનદેવ હનુમાનજી મંદિર સાળંગપુરધામનાં વ્યવસ્થાપક સંત,
દેશ-વિદેશમાં હિંદુ ધર્મશાસ્ત્રોની કથા દ્વારા ભાગવત ધર્મ અને સદાચાર મૂલ્યોની પ્રેરણા આપતાં મૂર્ધન્ય કથાકાર,
હજારો યુવકોને ભારતીય સંસ્કૃતિની સાથે સર્વાંગી વિકાસની દિશા ચિંધનાર પ્રેરણાદાતા છે પૂજ્ય શાસ્ત્રી સ્વામીશ્રી હરિપ્રકાશદાસ.

વડતાલધામપીઠનાં પરમ પૂજ્ય ધર્મધુરંધર 1008 આચાર્યશ્રી રાકેશપ્રસાદજી મહારાજ અને ગુરુવર્ય **સ્વામીશ્રી શ્રીવિષ્ણુપ્રકાશદાસજી (અથાણાવાળા)**નાં આશીર્વાદથી સ્વામીશ્રી હરિપ્રકાશદાસજીએ વિશ્વનાં લાખો લોકોને સત્સંગ અને સદાચારનો સ્પર્શ કરાવ્યો છે.

વધુ વાંચો

~ સ્વામીશ્રીનું જીવન ~

ભક્તિ અને સેવાનાં મૂર્તિમાન સ્વરુપ સ્વામીશ્રી હરિપ્રકાશદાસજીનાં વ્યક્તિત્વથી પ્રેરાઈને હજારો લોકોએ તેમને પોતાનાં ગુરુ સ્વીકાર્યા છે.
તેમનાં સાનિધ્યમાં લોકો ભૌતિક અને આધ્યાત્મિક સમસ્યાઓનાં નિરાકરણ પામે છે.
તેમનાં વાત્સલ્યસભર વર્તન, હિંમતભર્યા શબ્દો અને નિર્મળ હાસ્ય દરેકને પ્રભાવિત કરે છે.

~ સ્વામીશ્રીનું કાર્ય ~

સત્સંગ કથા, વિચરણ અને પ્રવૃત્તિ દ્વારા ભારતીય સંસ્કૃતિ અને વૈશ્વિક સદાચારોનાં મૂલ્યોનું સિંચન.
સનાતન ધર્મને અનુસરનાર, વિવિધ કૌશલ્યમાં પારંગત અને રાષ્ટ્રસેવામાં સમર્પિત યુવાનોનું સંગઠન.
દર વર્ષે 60થી વધુ કથાઓ, હજારો લોકોને ધર્માભિમુખ કરે છે.

શ્રી સ્વામિનારાયણ મંદિર વડતાલધામને સુવર્ણમંડિત કરીને દેવસેવા અને ગુરુસેવાનું અજોડ ઉદાહરણ પૂરું પાડ્યું છે.

સાળંગપુરધામમાં કિંગ ઓફ સાળંગપુર (હનુમાનજીની સૌથી ઉંચી પ્રતિમા), ગુજરાતનું સૌથી મોટું ભોજનાલય, ભારતનાં સૌથી મોટાં ધાર્મિક યાત્રિક ભવન વગેરે પ્રકલ્પોનું સર્જન.

સ્વામીશ્રીની પ્રેરણાથી સંતો અને સ્વંયસેવકો દ્વારા સમાજસેવાનાં કાર્યો અવિરત ચાલુ છે.

વધુ વાંચો

~ સ્વામીશ્રીનો સંદેશ ~

જ્ઞાન, ભક્તિ અને સેવાનાં મૂલ્યને આત્મસાત કરીને
આંતરિક અને બાહ્ય સદ્ગુણોનાં આચરણ દ્વારા વ્યક્તિ, પરિવાર, સમાજ અને વિશ્વમાં સુખ અને શાંતિ સંભવ છે.